Konferencja Spirituality and the Arts na Uniwersytecie Harvarda

Od 23 do 26 kwietnia 2025 roku miała miejsce transdyscyplinarna konferencja Spirituality and the Arts organizowana przez Program Ewolucji Duchowości na Uniwersytecie Harvarda. Zgromadziła ona badaczy, praktyków duchowych, artystów i performerów, którzy wspólnie zastanawiali się nad tym, w jaki sposób duchowość przejawia się poprzez ekspresję artystyczną. Na jednym z paneli  zaprezentowałyśmy wyniki naszych badań nad relacją między alternatywną duchowością a modernizmem artystycznym w socjalistycznej Europie Środkowo-Wschodniej.

Naszą prezentację zatytułowaną Enchanted Socialitst Modernity. Imagining Spiritual (in) Art History of Central and Eastern Europe, rozpoczęliśmy od obserwacji, że od początku XXI wieku jesteśmy świadkami „zwrotu duchowego”, przejawiającego się w gwałtownym wzroście zainteresowania związkami między współczesną sztuką a duchowością. Zwrot ten widoczny jest w rosnącej liczbie wystaw, wydarzeń akademickich i publikacji. Badania nad alternatywnymi duchowościami zajmują na tym polu szczególne miejsce. Zastanawiające było dla nas jednak to, dlaczego tak niewiele z badań dotyczących relacji między sztuką a duchowością obejmuje sztukę Europy Środkowo-Wschodniej. Choć wielu autorów i autorek piszących o sztuce konsekwentnie odrzuca paradygmat „odczarowania” Maxa Webera, zgadzając się, że istnieje ścisły związek między nowymi formami duchowości a nowoczesnością, to jednak per definitionem utożsamiają oni nowoczesność z „Zachodem”, tj. z logiką rozwoju zachodnich demokracji i liberalnego kapitalizmu. Uznałyśmy więc za konieczne skomplikowanie relacji między modernizmem artystycznym, nowoczesnością a duchowością, umieszczając ją w konkretnym kontekście historycznym, geopolitycznym i ideologicznym krajów Europy Środkowo-Wschodniej w symbolicznych ramach czasowych między końcem II wojny światowej a upadkiem komunizmu. Badania pokazują bowiem, że praktyki religijne w krajach komunistycznych nie tyle zanikły, co uległy przekształceniu – znaczna część życia religijnego przeniosła się z przestrzeni publicznej do prywatnej, przyjmując formę religii nieinstytucjonalnej, „przeżywanej” lub „udomowionej”. Jeszcze wyraźniej było to widoczne w przypadku duchowości alternatywnych – od tradycji ezoterycznych po ruch New Age – co rodzi fundamentalne pytanie: jak badać relację między sztuką a duchowością, która rozwijała się w takich warunkach?

Naszym celem było pokazanie, w jaki sposób studia przypadków mogą przyczynić się do zmiany dotychczasowych przekonań o (alternatywnej) duchowej geografii sztuki w Europie Środkowo-Wschodniej w badanym okresie. Mając na uwadze zwrot antropologiczny, skupiłyśmy się przede wszystkim na działających podmiotach, zastanawiając się nad „alternatywnymi duchowymi sieciami artystycznymi” tworzonymi przez „poszukiwaczy duchowych”. Ponadto, chciałyśmy przedstawić nasze założenia dotyczące tego, w jaki sposób badanie relacji między sztuką a duchowością w Europie Środkowo-Wschodniej może wzbogacić współczesną historię sztuki.

Wszystkie wystąpienia konferencyjne zostały nagrane i są dostępne pod linkiem:

https://pes.hds.harvard.edu/sites/g/files/omnuum4701/files/2025-04/2025_Spirituality-and-the-Arts_PES-Conference_Schedule_6.pdf